gan
Lindsey Colbourne
Cae Gweirglodd y Ffordd, sydd bellach yn cael ei ddefnyddio fel maes parcio
Stori wreiddiol gan Rhiannon Jenkins, S4C
Bwriad prosiect Stori’r Tir gan grŵp Ddyffryn Peris yw hybu perthynas cymuned gyda’r tir a’r iaith Gymraeg drwy ddysgu am hanes y dirwedd.
Yn ôl Lindsey Colbourne, sef arlunydd lleol sy’n gwirfoddoli i’r grŵp, mae atgyfodi enwau’r caeau yn un ffordd o wneud hynny.
“Mae enwau caeau yn darparu cyswllt rhwng y boblogaeth fodern a’i rhagflaenwyr; pont rhwng hanes a lle,” meddai Lindsey.
“Ond maen nhw’n cael eu colli’n gyflym iawn – ac yn colli cysylltiad rhwng lle ac iaith hefyd.”
Daw’r prosiect fel rhan o Gynllun Gweithredu Hinsawdd Dyffryn Peris, sy’n ceisio mynd i’r afael ag effeithiau newid hinsawdd yn yr ardal.
Y nod, yn y pendraw, yw amddiffyn y dirwedd er mwyn sicrhau amgylchedd iach ar gyfer y genhedlaeth nesaf.
Cofio’r gorffennol i edrych i’r dyfodol
Daeth egin y syniad Stori’r Tir gan ddisgybl o’r ysgol leol.
Yn fuan wedyn, fe wnaeth Lindsey a’i chydweithwyr Angharad Owen ac Emily Meilleur lansio prosiect Stori’r Tir gyda’r nod o gasglu straeon trigolion am y dirwedd. Erbyn hyn mae ’na mwy na 15 prosiectau Stori’r Tir.
Fel rhan o’r prosiect Enwau Caeau, fe wnaeth Lindsey ddefnyddio mapiau o Archif Caernarfon i ddylunio map bras o enwau’r caeau yn Nant Peris.
Dywedodd bod enwau’r caeau yn awgrymu sut mae defnydd y tir wedi newid (Cae Hen Fuches; Gwaith Pladur), yn adrodd hanes ei greigiau a’i bridd (Cae’r Odyn; Cae Maen Gwyn) yn ogystal â’i anifeiliaid a’i blanhigion (Gweirglodd yr Onnen).
Maen nhw hefyd yn cyfeirio at adeiladau (Cae Siop, Cae Tyddyn Alice Griffiths) yn ogystal â chredoau a chwedlau (Ddôl y Wrach).
“Mae enwau caeau yn helpu ni i ddeall sut oedden ni’n byw gyda’r tir – nid mewn ffordd nostalgic, ond gyda’r bwriad i feddwl am y dyfodol hefyd,” meddai.
“Ac mae hynny’n anodd ei wneud, achos mae pawb eisiau siarad am y gorffennol; mae’n eitha’ anodd i feddwl am y dyfodol, achos mae ‘na gymaint o ansicrwydd yn y byd ar hyn o bryd.”
Ychwanegodd: “Felly mae’n rhaid i ni weithio allan sut ’da ni am wneud pethe sy’n helpu ni i feddwl gyda’n gilydd yn erbyn y gwahaniaethau yn y byd.”
A hithau’n arlunydd wedi gweithio yn y maes datrys gwrthdaro, mae Lindsey Colbourne yn credu’n gryf ym mhŵer celf i annog newid.
“Mae prosiectau creadigol yn gallu creu gofod gwahanol i bobl ddod at ei gilydd i feddwl am y cwestiynau mawr,” meddai.
“Dw i bellach yn mynd o amgylch Nant Peris gyda’r map er mwyn holi trigolion y pentref am y dirwedd.”
Er bod y gwaith ymchwil yn parhau, dywedodd Lindsey bod enwau’r caeau – a’r straeon sy’n gysylltiedig â nhw – yn datgelu sut mae pobl wedi colli cysylltiad gyda’r tir a hunangynhaliaeth.
“Roedd pob tŷ yn arfer bod â buwch neu fochyn, tan mor ddiweddar â’r 1950au. Byddai moch yn cael eu lladd fel gweithgaredd cymunedol, gyda phob tŷ yn cael eu tro i rannu’r cig,” meddai.
Gobaith Lindsey yw y bydd dysgu am hanes y tir yn arwain y gymuned at sicrhau amgylchedd iach ar gyfer y genhedlaeth nesaf.
“Mae’n bwysig cael gwreiddiau yn y gorffennol achos mae’n ein helpu ni i deimlo’n fwy diogel yn y dyfodol,” meddai Lindsey.
‘Teimlad o berthyn’
Fel unigolyn oedd wedi symud i Nant Peris yn 2005, mae Lindsey yn tystio i’r ffaith bod dysgu am y dirwedd yn gallu cael effaith cadarnhaol.
“Pan ti’n symud i rywle newydd, ti dipyn bach ar wahân ac mae’n gallu bod yn anodd ffeindio dy ffordd i mewn i’r gymuned,” meddai.
“Ond mae bob dim dw i’n ei wneud fel arlunydd yn ymchwiliad ar y cyd – ffordd ‘na, mae ‘na gyfle i wneud cysylltiadau efo pobl eraill ac i ddysgu.”
Ychwanegodd: “Dw i’n teimlo’n rhan o’r lle erbyn hyn.”
Stori wreiddiol gan Rhiannon Jenkins, S4C